Ὁ ἅγ. Μάξιμος ὁ Γραικός ὡς θεματοφύλακας τῆς Χριστιανικῆς παράδοσης, Neža Zajc (Σλοβενία)

Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός κατατάσσεται στους πιο ονομαστούς αρχαίους συγγραφείς της ρωσικής λογοτεχνίας. Ο βίος και τα συγγράμματά του έχουν γίνει αντικείμενο έρευνας από ιστορική, επιστημονική και κοινωνικό-πολιτική άποψη. Επίσης από τους Ρώσους μελετητές προβλήθηκε ο ρόλος που έπαιξε ο λόγιος Έλληνας στην Ιστορία της Ρωσίας, ιδιαίτερα δε στα γεγονότα που διαμόρφωσαν το αυτοκέφαλο της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Παρ᾿ όλα αυτά το τεράστιο έργο του δεν έχει αξιοποιηθεί πλήρως ακόμα. Όπως σχεδόν καθόλου δεν έχει μελετηθεί η μοναχική εμπειρία του Αγιορείτου ασκητού Μαξίμου, την οποία απέκτησε στη Μονή Βατοπαιδίου. Ενώ κυρίως αυτά τα βιώματα καθόρισαν την μετέπειτα πνευματική πορεία του Αγίου και επηρέασαν τα μέγιστα το περιεχόμενο των συγγραμμάτων του.

Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός (κατά κόσμο Μιχαήλ Τριβώλης) γεννήθηκε, ως γνωστόν, στην Άρτα, πρώην πρωτεύουσα της Ηπείρου. Οι πρώτες του σπουδές αφορούσαν την Βυζαντινή και Ευρωπαϊκή γραμματεία. Είναι σημαντικό το γεγονός, ότι ακόμα και στα νιάτα του ο Άγιος είχε αποκτήσει ορισμένες πνευματικές γνώσεις, στις οποίες παρέμεινε πιστός σ᾿όλη τη ζωή του. Η κοσμοθεωρία του νεαρού φιλοσόφου, τόσο στην αρχή της πορείας του, όσο και αργότερα, διαμορφωνόταν στο περιβάλλον του πολιτιστικού κινήματος της Ελληνικής Διασποράς, που αποτελούνταν τότε από σπουδαία πρόσωπα, που συνέβαλαν στην ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής διανόησης. Καθώς όμως άρχισαν να επικρατούν όλο και περισσότερο τα ιδεώδη της Αναγέννησης, ο Μιχαήλ Τριβώλης ακολουθώντας τους διδασκάλους του, οι οποίοι προέβλεψαν την απώλεια της Χριστιανικής συνείδησης στη Δυτική Ευρώπη, σύντομα έφυγε από την Ιταλία.

Το 1506 ο Μιχαήλ εκάρη μοναχός στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου μετονομασθείς Μάξιμος. Κατά τα δέκα χρόνια της παραμονής του στον Άθωνα, απέκτησε πείρα εκκλησιαστικής ζωής όχι μόνο εντός, αλλά και εκτός του Αγίου Όρους. Έτσι διακονώντας τον Άγιο Πατριάρχη Νήφωνα Β΄, τον συνόδευε στα ταξίδια σε άλλες Χριστιανικές χώρες. Επίσης ασχολήθηκε αργότερα με την διοργάνωση των εκκλησιαστικών σχέσεων της Μονής με άλλα εξωτερικά Ορθόδοξα ιδρύματα. Μεταξύ των Αγιορειτών πατέρων, όπως φαίνεται, είχε φήμη ενός από τους πιο έμπειρους καλλιγράφους. Κανένας δεν αμφισβητούσε το κύρος του επειδή είχε λάβει μόρφωση και γνώσεις στην Ιταλία (αυτό δηλαδή που συνέβη αργότερα στην Ρωσία), γι᾿αυτό τον εμπιστεύονταν να αντιγράφει τόσο αρχαία, όσο και πολύτιμα επίσημα έγγραφα, όπως π.χ. ένα του 11ου αιώνα για τη Μονή Κωνσταμονίτου και το χρυσόβουλο Ανδρονίκου Β΄ του Παλαιολόγου προς την Μονή Βατοπαιδίου του 1301, του οποίου αντίγραφο έφερε μαζί του στην Μόσχα. Από την περίοδο της εν Αγίω Όρει διαμονής του Μαξίμου σώζονται μερικοί εκκλησιαστικοί ύμνοι και επιγράμματα εις τιμήν του Προφήτου Ιωάννου του Προδρόμου, του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου κ.ά. Σ᾿αυτούς φαίνεται η αγάπη του Οσίου προς τους Αγίους, όπως επίσης το πόσο εμπνεόταν από τη ζωή και τους άθλους τους. Τέλος, δικαιολογημένη θα είναι η άποψή μας, ότι ακριβώς κατά τη διάρκεια των εργασιών του με τα χειρόγραφα στις βιβλιοθήκες των Μονών του Αγίου Όρους, θα έγινε και η πρώτη γνωριμία του Αγίου με την Σλαβονική γλώσσα.

Η κοσμοθεωρία του Αγίου διατυπώθηκε πληρέστερα στα συγγράμματά του κατά την περίοδο της δραστηριότητός του στη Ρωσία, όπου ο Όσιος μετέβη το 1518 κατόπιν πρόσκλησης του Μεγάλου Ηγεμόνα της Μόσχας Βασιλείου Γ΄. Ο Μάξιμος ο Γραικός στα έργα του συνδύασε άριστα και αρμονικά την μόρφωση που έλαβε στην Ιταλία, με την μοναχική πείρα την οποία απέκτησε στη Μονή Βατοπαιδίου, βάσει της επιμελούς μελέτης της αρχαίας Χριστιανικής Αγιοπατερικής κληρονομιάς. Ο Όσιος συχνά αναφέρεται στους θεολογικούς όρους των πρώτων Οικουμενικών Συνόδων, κυρίως στα συγγράμματά του τα οποία στη ρωσική επιστήμη αποκαλούνται «πολεμικά». Σ᾿ αυτά ο Μάξιμος έλεγχε τα λάθη που τα έβρισκε στα ρωσικά λειτουργικά βιβλία και τις εκφράσεις που του θύμιζαν τις αρχαίες χριστιανικές αιρέσεις, σαν αυτές των Αρείου, Ευτυχούς και Νεστορίου. Επίσης ο Άγιος ανεδείχθη εξαιρετικός ερμηνευτής της Αγίας Γραφής και της Ιεράς Παράδοσης. Αυτό φαίνεται τόσο από τα άρθρα, όπου αποκαλύπτει το νόημα αγιογραφικών χωρίων και εκφράσεων, όσο και από αυτά που αφιερώνονται στα θέματα μοναχικής ζωής ή ερμηνεύουν κάποιες εικονογραφικές παραστάσεις. Ακόμα στις μεταφράσεις των Πατερικών κειμένων που έκανε, πρόσθετε ορισμένα δικά του σχόλια, χωρίς να ξεφύγει ποτέ από το πνεύμα της παραδοσιακής Χριστιανικής διδασκαλίας. Τέλος, πρέπει να αναφερθούμε και στη λειτουργική κληρονομιά της ρωσικής περιόδου του βίου του Αγίου Μαξίμου, δηλαδή τις προσευχές και τους ύμνους του. Περισσότερα από αυτά δεν έχουν δημοσιευθεί ακόμα και υπάρχουν μόνο στα χειρόγραφα.

Μια από τις πιο σημαντικές, κατά τη γνώμη μας, χαρακτηριστικές πτυχές της θεολογίας Μαξίμου του Γραικού, την οποία βλέπουμε βαθειά χαραγμένη στα έργα του, είναι το πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου. Ο Όσιος υπερασπίστηκε την αγιότητά Της και αγωνίστηκε για το να τιμάται η Παναγία σωστά. Κατά τον Μάξιμο η ομολογία της Θεοτόκου είναι αναφαίρετο μέρος ομολογίας της Ορθοδόξου Πίστεως. Για τον Άγιο η σάρκωση του Υιού του Θεού, συνδέεται άρρηκτα με την Θεομήτορα, χωρίς δε την σάρκωση ήταν ανέφικτη η σωστή ομολογία και των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος. Αυτή η θεολογική άποψή του πηγάζει από την αρχαία εκκλησιαστική γραμματεία και τις εικαστικές τέχνες (π.χ. αγιογραφίες των κατακομβών της βόρειας Ρώμης), τον Ακάθιστο, την θεμελιώδη βυζαντινή υμνογραφία σαν αυτή Κοσμά του Ιεροσολυμίτου και Ιωσήφ του Υμνογράφου. Η μεγάλη αγάπη και οι προσευχές του προς την Παναγία, αναμφιβόλως βοήθησαν αργότερα τον Άγιο να επιβιώσει πνευματικά στις αφόρητα δύσκολες στιγμές της παραμονής του στη Ρωσία. Νομίζουμε, ότι η πρεσβεία και η προστασία της Παναγίας αόρατα συνόδευε τον Όσιο Μάξιμο σ᾿όλες τις κύριες φάσεις της ζωής του.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερόμασταν στην διόρθωση των λειτουργικών βιβλίων από τον Άγιο Μάξιμο. Τα σχετικά έργα του, όπως και το γεγονός της δημιουργίας μιας πρωτότυπης γλώσσας στη ρωσική γραμματεία, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της Ρωσικής Ορθόδοξης θεολογίας και έθεσαν υποδειγματικό γραμματικό θεμέλιο για την διαμόρφωση της μετέπειτα γλώσσας της πεζογραφίας στην Ρωσία.

Εν κατακλείδι, θα θέλαμε να επιστήσουμε την προσοχή σας και στο εξής γεγονός: Παρόλο που ο Άγιος Μάξιμος ο Βατοπαιδινός εργάστηκε στην τόσο δύσκολη ιστορική περίοδο, όπως ήταν η Ευρωπαϊκή Αναγέννηση και ο ίδιος ανατράφηκε στο περιβάλλον της νέας  νοοτροπίας και των διασήμων εκπροσώπων εκείνης της εποχής, ανεδείχθη πραγματικός τηρητής, φύλακας και άξιος εκφραστής της Ορθοδόξου Αγιοπατερικής κληρονομιάς, θεολογίας και δογματικής, όπως και αυθεντικός φορέας αρχαίας Αγιορείτικης μοναχικής παράδοσης.